علی یوسفی پژوهشگر، محقق، مشاور و مدرس بیماریهای انسان

خشکی چشم (Dry Eye Syndrome): بررسی جامعو کامل

مقدمه
خشکی چشم یا سندرم چشم خشک (Dry Eye Syndrome) یکی از شایع‌ترین بیماری‌های چشمی‌است که به دلیل کاهش تولید اشک یا کیفیت نامناسب اشک رخ می‌دهد. اشک نقش بسیار مهمی‌در حفظ سلامت چشم، روان‌سازی سطح چشم و محافظت در برابر عفونت دارد. هنگامی‌که تولید اشک کافی نباشد یا ترکیب اشک مناسب نباشد، فرد دچار علائمی‌مانند سوزش، قرمزی، خستگی چشم و حساسیت به نور می‌شود.

در این مقاله، علل، علائم، روش‌های تشخیص، درمان و پیشگیری از خشکی چشم را به‌طور جامع بررسی می‌کنیم.

ساختار و عملکرد اشک در چشم
اشک از سه لایه اصلی تشکیل شده است:
لایه چربی (Lipid Layer):تولیدشده توسط غدد میبومین، این لایه از تبخیر سریع اشک جلوگیری می‌کند.
لایه آبکی (Aqueous Layer):تولیدشده توسط غدد اشکی، این لایه مواد مغذی را به قرنیه می‌رساند و شستشوی سطح چشم را انجام می‌دهد.
لایه موکوسی (Mucin Layer):تولیدشده توسط سلول‌های جامی‌شکل در ملتحمه، این لایه اشک را به سطح چشم متصل نگه می‌دارد.
هرگونه اختلال در این لایه‌ها می‌تواند منجر به خشکی چشم شود.

علل و عوامل خطر خشکی چشم

۱. کاهش تولید اشک
برخی افراد به دلایل مختلف اشک کمتری تولید می‌کنند که می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:

افزایش سن:تولید اشک با افزایش سن کاهش می‌یابد، به‌خصوص در افراد بالای ۵۰ سال.
بیماری‌های خودایمنی:بیماری‌هایی مانند سندرم شوگرن، آرتریت روماتوئید و لوپوس باعث کاهش تولید اشک می‌شوند.
اختلالات هورمونی:تغییرات هورمونی در دوران یائسگی، بارداری یا استفاده از قرص‌های ضدبارداری می‌تواند منجر به خشکی چشم شود.
کم‌آبی بدن:نوشیدن ناکافی مایعات بر تولید اشک تأثیر می‌گذارد.

۲. افزایش تبخیر اشک
برخی عوامل می‌توانند باعث تبخیر بیش‌ازحد اشک شوند، از جمله:
قرار گرفتن در معرض باد، هوای خشک و آلودگی:محیط‌های خشک و دود سیگار می‌توانند اشک را سریع‌تر تبخیر کنند.
استفاده طولانی‌مدت از صفحه نمایش (کامپیوتر، موبایل، تبلت):پلک زدن کمتر هنگام کار با صفحه نمایش باعث تبخیر بیشتر اشک می‌شود.
بلفاریت (التهاب لبه پلک):اختلال در غدد میبومین باعث کاهش لایه چربی اشک و افزایش تبخیر آن می‌شود.
استفاده مداوم از لنزهای تماسی:لنزهای تماسی می‌توانند سطح چشم را خشک کرده و میزان اشک را کاهش دهند.

۳. ترکیب نامناسب اشک
گاهی اشک تولید می‌شود اما ترکیب آن مناسب نیست، در نتیجه عملکرد طبیعی خود را از دست می‌دهد. مشکلات غدد اشکی یا کمبود ویتامین A می‌تواند این مسئله را ایجاد کند.

۴. مصرف برخی داروها
برخی داروها می‌توانند باعث کاهش تولید اشک شوند، از جمله:
آنتی‌هیستامین‌ها (برای آلرژی)
داروهای ضدافسردگی
داروهای ضدفشار خون
داروهای هورمونی

علائم خشکی چشم
خشکی چشم می‌تواند علائم مختلفی ایجاد کند که شدت آنها بسته به میزان خشکی متفاوت است:

سوزش و خارش چشم
قرمزی چشم
حساسیت به نور (فتوفوبیا)
احساس وجود جسم خارجی در چشم
خستگی و سنگینی پلک‌ها
تاری دید که با پلک زدن بهبود می‌یابد
ترشح بیش‌ازحد اشک (پاسخ جبرانی چشم به تحریک خشکی)

روش‌های تشخیص خشکی چشم

۱. معاینه بالینی و شرح حال بیمار
پزشک علائم بیمار را بررسی کرده و سابقه بیماری‌های مرتبط را ارزیابی می‌کند.

۲. آزمایش‌های مخصوص خشکی چشم
آزمون شیرمر (Schirmer Test):میزان تولید اشک را اندازه‌گیری می‌کند. در این آزمایش، نوارهای کاغذی مخصوص در پلک پایین قرار داده می‌شوند و میزان اشک تولیدشده طی چند دقیقه بررسی می‌شود.
زمان شکست اشک (TBUT – Tear Breakup Time):بررسی سرعت تبخیر اشک با استفاده از فلورسئین.
تست رنگ‌آمیزی فلورسئین و لیسانمین سبز:تشخیص آسیب‌های سطحی قرنیه ناشی از خشکی چشم.
روش‌های درمان خشکی چشم

۱. استفاده از قطره‌های اشک مصنوعی
این قطره‌ها جایگزین اشک طبیعی شده و به روان‌سازی چشم کمک می‌کنند. برخی از انواع رایج شامل:
اشک مصنوعی بدون مواد نگهدارنده:برای افرادی که نیاز به استفاده مداوم دارند.
ژل‌ها و پمادهای مرطوب‌کننده:معمولاً برای استفاده در شب توصیه می‌شوند.

۲. کاهش تبخیر اشک
استفاده از عینک محافظدر محیط‌های بادخیز و خشک
مرطوب‌کننده هوادر اتاق‌های خشک.
اجتناب از دود سیگار و هوای آلوده.
پلک زدن بیشتر هنگام استفاده از صفحه نمایش.

۳. درمان‌های دارویی
سیکلوسپورین (Restasis):افزایش تولید اشک در افراد با التهاب غدد اشکی.
قطره‌های استروئیدی:کاهش التهاب چشم در موارد شدید.
آزیترومایسین:برای بهبود عملکرد غدد میبومین در بلفاریت.

۴. درمان‌های فیزیکی و جراحی
بستن مجاری اشکی (Punctal Plugs):در موارد شدید، برای حفظ اشک، پزشک ممکن است با قرار دادن پلاک‌های سیلیکونی کوچک در مجاری اشکی از خروج بیش‌ازحد اشک جلوگیری کند.

لیزر یا IPL:تحریک غدد میبومین و کاهش التهاب.

پیشگیری از خشکی چشم
۱. مصرف کافی مایعات(۸ لیوان آب در روز)
2. رژیم غذایی غنی از امگا ۳(ماهی، گردو، دانه چیا)
3. کاهش استفاده از کامپیوتر و موبایل و پلک زدن منظم
4. اجتناب از هوای خشک و دود سیگار
5. استفاده از عینک آفتابی با فیلتر UV
6. معاینات منظم چشم‌پزشکی

نتیجه‌گیری
خشکی چشم یک بیماری شایع اما قابل مدیریت است که در صورت عدم درمان می‌تواند باعث آسیب به قرنیه و کاهش کیفیت بینایی شود. اگر دچار علائم خشکی چشم هستید، باید سبک زندگی خود را تغییر داده و در صورت نیاز از درمان‌های دارویی و مراقبتی بهره ببرید. مراجعه منظم به چشم‌پزشک برای ارزیابی وضعیت چشم ضروری است تا از بروز عوارض جدی جلوگیری شود.